1991

Uitgeschreven tekst video

Er zijn verscheidene data aan te wijzen om het einde van de Koude Oorlog te markeren. De val van de Berlijnse Muur kan als de symbolische finale beschouwd worden. Op de NAVO-top van 6 juli 1990 wordt de Koude Oorlog officieel beëindigd verklaard. Ook de Duitse eenwording op 3 oktober 1990 is een belangrijk wapenfeit. Daarnaast kan nog de OVSE-bijeenkomst worden genoemd worden op 21 november 1990 in Parijs, waarbij de 34 aanwezige regeringsleiders onderschrijven dat ‘het tijdperk van tegenstelling en verdeeldheid van Europa is beëindigd’ en de betrekkingen voortaan berusten op ‘respect en samenwerking’. Het Warschaupact wordt op 1 juli 1991 officieel ontbonden. Ook 31 december 1991 kan worden aangehouden, de dag waarop de Sovjet-Unie officieel ophoudt te bestaan.

De ontwikkelingen in Duitsland verlopen na het slechten van de Muur razendsnel. Als duidelijk wordt dat de eenwording onafwendbaar is, hoopt Gorbatsjov dat het land zijn socialistische beginselen zal blijven omarmen. De eerste democratische verkiezingen in maart 1990 lopen uit op een glansrijke overwinning van de christendemocratische alliantie van Helmut Kohl. Ook wordt het nieuwe Duitsland lid van de NAVO, zij het pas nadat deze ‘onschadelijk’ is gemaakt. Namelijk na de afspraak dat de leden van Warschaupact en NAVO af zullen zien van agressie ten opzichte van elkaar.

Eind 1990 hebben alle voormalige Oostbloklanden, Albanië uitgezonderd, democratisch gekozen regeringen. Alleen in Servië en Roemenië zijn voormalige communistische kopstukken herkozen.

Nu Gorbatsjov zijn satellietstaten los heeft moeten laten, hoopt hij in ieder geval de Sovjet-Unie overeind te houden. Dat is een verre van zelfsprekende zaak. Het land kampt met gigantische problemen. De economie verkeert in een deplorabele toestand. De voedselvoorziening is dermate problematisch dat de eerste levensbehoeften op rantsoen worden gesteld. De staatsschuld bedraagt 109 miljard roebel terwijl de buitenlandse schuld is opgelopen tot 120 miljard dollar. Gorbatsjov is van mening dat de overgang naar een vrijemarkteconomie – met handhaving van de socialistische beginselen – op gecontroleerde wijze zal moeten verlopen.
Hierin vindt hij degene die zijn aartsvijand zal blijken, de Rus Boris Jeltsin, lijnrecht tegenover zich. In het voorjaar van 1990 is Jeltsin gekozen tot staatshoofd van de Russische Federatie. Hij is Russisch nationalist pur sang en van mening dat de bevoegdheden van de Sovjet-Unie tot een minimum beperkt moeten blijven. Daarnaast is hij voorstander van een kapitalistische markteconomie, niet in de laatste plaats vanwege eigen gewin, zonder – uit tactische overwegingen – het woord kapitalistisch – te laten vallen. Rusland wordt onder zijn bewind een soevereine staat, waarvan de eigen wetten voorrang hebben op die van de Unie, terwijl het land over z’n eigen grondstoffen zal beschikken. Dit vormt een belangrijk precedent voor de andere, met name de zuidelijke islamitische staten van de Sovjetfederatie.

Intussen werkt Gorbatsjov met een groep economen aan een plan voor de hervorming van de economie waarbij wordt voorzien in de geleidelijke overgang naar een vrije markteconomie. In wordt in oktober 1990 dit plan aangenomen. Toch zal het de Unie niet meer van zijn ondergang kunnen redden.
In de nieuwe functie van president van de Unie beschikt Gorbatsjov weliswaar uitgebreide bevoegdheden, maar kan weinig uitrichten, omdat de deelrepublieken zich niets meer aantrekken van het centrale gezag. Gorbatsjov’s positie wordt steeds moeilijker, iets waarop Jeltsin niet alleen aanstuurt, maar ook handig inspeelt. Wanneer een groep samenzweerders, voornamelijk bestaande uit de oude nomenklatura, tracht de Sovjet-Unie door middel van een staatsgreep in ere te herstellen, slaat Jeltsin toe. De staatsgreep zal plaatsvinden juist voordat een verdrag getekend dat meer autonomie toekent aan de afzonderlijke republieken. Waarschijnlijk is Gorbatsjov op de hoogte, in ieder geval zou de coup hem goed uitkomen. Vanwege onder meer zijn betrekkingen met de VS, distantieert hij zich er echter van. Fysiek is hij evenmin betrokken: hij zit in zijn datsja in Foros en weigert de door de coupplegers gewenste noodtoestand uit te roepen. Dit doet vervolgens de vicepresident, nu Gorbatsjov onbekwaam, namelijk ziek zou zijn.

Van de geplande bezetting van het parlementsgebouw is niets terechtgekomen. Wanneer een pantserdivisie oprukt is het Jeltsin die van de situatie profiteert. Hij werpt zich op als redder van vrijheid en democratie en laat zich – voor de buitenlandse pers – uitgebreid fotograferen op een tank in Moskou. In een geraffineerd eindspel weet hij, door zich ogenschijnlijk achter Gorbatsjov te scharen, ook diens aanhangers voor zich te winnen. Wanneer Gorbatsjov terugkeert naar Moskou schakelt Jeltsin hem systematisch uit. Onder Jeltsins druk neemt Gorbatsjov ontslag als secretaris-generaal van de communistische partij die hij vervolgens helemaal uitschakelt. De verschillende deelrepublieken roepen zich successievelijk uit tot soeverein staten. Zo wordt Gorbatsjov’s positie als president van een uiteenvallende republiek verder ondermijnd. Nog voor de Sovjet-Unie officieel wordt opgeheven legt Gorbatsjov de uitgeholde functie van president neer.
Met de opheffing van de Sovjet-Unie op 31 dec. 1991 is ook de Koude Oorlog ten einde gekomen.

> Terug naar de video

1. Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa