1989

Uitgeschreven tekst video

Begin jaren ’80 wijst niets erop dat de Koude Oorlog haar laatste decennium is ingegaan. Noch dat in 1989 de Berlijnse muur, hét symbool van meer dan 40 jaar communistische onderdrukking, zal vallen. Integendeel, de verhoudingen tussen de SU en de VS zijn als Reagan voor een tweede term het Witte Huis betreedt, op een absoluut dieptepunt.
Toch zullen interne ontwikkelingen in de SU en een veranderende houding van Reagan deze ingrijpende ommekeer teweeg brengen.

Na 18 jaar aan het bewind te zijn geweest, overlijdt in 1982 Leonid Brezjnev. Na een tweetal tussenpauzen, Andropov en Tsjernenko, maakt het Westen kennis met de nieuwe Sovjetleider, Michael Gorbatsjov. Van meet af aan is duidelijk dat dit niet alleen iemand van andere generatie is, maar ook met een andere mentaliteit. Gorbatsjov laat een frisse wind waaien door het Kremlin, ofschoon hij vasthoudt aan het communistische systeem. Zijn missie is in de eerste plaats de SU uit het economische slop te halen. De technologische achterstand is enorm, in consumptief opzicht loopt het land mijlenver achter bij het Westen. Er is veel verborgen werkloosheid zoals blijkt uit de slogan in die dagen: ‘zij doen net alsof ze ons betalen en wij doen net alsof we werken’. Alcoholisme, absenteïsme en kleine diefstal vieren hoogtij. Bovendien ziet de grootste agrarische natie ter wereld zich genoodzaakt graan te importeren. Dankzij moderne communicatiemiddelen raakt de bevolking, met name de jeugd, zowel in de SU als de satellietstaten steeds meer doordrongen van het verschil in levensstandaard met het Westen.

Een van de meest desastreuze manifestaties van het verval van de SU is de ramp bij Tsjernobyl, waar in april 1986 een kernreactor ontploft als gevolg van jarenlange verwaarlozing en een door en door corrupt politiek systeem. Maandenlang wordt er amper iets gedaan om de schade te beperken vanwege bureaucratie en elkaar beschuldigende partijen. Er wordt meer energie gestoken in het verbergen van de omvang van de ramp dan in adequate hulpverlening.
Wel toont de catastrofe van Tsjernobyl aan hoe allesvernietigend een echte kernoorlog zou zijn.

Intussen bevindt het ooit legendarische Rode Leger zich in een uitzichtloze strijd in Afghanistan. In de Oost-Europese satellietstaten landen heerst een enorm ressentiment tegen de SU.
Om zijn land te redden lanceert Gorbatsjov zijn Perestrojka, het plan om de economie en het politieke systeem drastisch te hervormen, zij het binnen de grenzen van het communisme. Glasnost moet meer openheid en vrijheid van meningsuiting bieden. Voor Oost-Europa wordt het socialisme van ‘de eigen weg’ geproclameerd. Met dit al is de geest uit de fles.

Al snel na zijn aantreden laat Gorbatsjov de herkozen president Reagan weten uit te zijn op een drastische verbetering van de betrekkingen. In november 1985 vindt topoverleg plaats in Genève. Al voor het aantreden van Gorbatsjov heeft Reagan zijn oorlogsretoriek getemperd en laten weten niet uit te zijn op een (militaire) confrontatie met de SU. In tegenstelling tot neoconservatieve haviken in zijn regering lijkt Reagan inmiddels oprecht bezorgd voor de gevolgen zijn aanvankelijk zo vurig bepleite harde lijn. Hoewel Reagan en Gorbatsjov in Genève niet tot concrete afspraken komen, worden beiden het erover eens dat de nucleaire gevaren een halt toe moeten worden geroepen. Begin 1986 kondigt Gorbatsjov publiekelijk aan te streven naar een verbod op strategische nucleaire wapens in het jaar 2000. Wanneer Reagan en Gorbatsjov elkaar in oktober 1986 opnieuw ontmoeten in Reykjavik is wapenbeperking het belangrijkste programmapunt. Reagan komt echter met een pakket eisen waarvan de hardliners in het Witte Huis verwachten dat Gorbatsjov het onmogelijk zal kunnen aanvaarden. Op die manier hopen ze de schuld van het mislukken van de wapenonderhandelingen in diens schoenen te kunnen schuiven. Tot grote ontzetting van de VS-delegatie accepteert Gorbatsjov niet alleen het Amerikaanse voorstel, maar gaat zelfs nog veel verder in zijn voorstellen tot de beperking van strategische nucleaire wapens. Op zijn enige tegeneis, stopzetting van het Amerikanen Starwars programma, gaan de Amerikanen echter niet in.
De betekenis van deze top ligt dan ook vooral in het feit dat Reagan overtuigd raakt van de oprechtheid van Gorbatsjov inzake het voorkomen van een nucleaire confrontatie. Ditzelfde geldt voor Reagans opvolger, George W. Bush.

In 1989 trekt de SU zich terug uit de uitzichtloze oorlog in Afghanistan.
Nog groter zijn de uitdagingen in Oost-Europa. Na de successen van de Poolse vakbeweging Solidariność, staat ook elders in Oost-Europa de ene volksbeweging na de andere op tegen de gehate communistische leiders. Deze protestbewegingen, waarvan vooral jonge mensen en intellectuelen deel uitmaken, zijn grotendeels vreedzaam. De Sovjetleiding is niet langer bij machte de communistische leiders te hulp te schieten. Gorbatsjov doet de ene concessie na de andere. In Tsjecho-Slowakije vindt een fluwelen revolutie plaats als de intellectueel Vaclav Havel in het najaar het bewind overneemt. Ook in Hongarije, Bulgarije en Roemenië komen de communistische dictators ten val. Het meest spectaculair zijn de ontwikkelingen in Oost-Duitsland, waar de communistische greep op de samenleving het sterkst is geweest. De nieuwe leider Krenz hoopt de druk van de ketel te halen door de poorten van de Berlijnse Muur tijdelijk open te zetten. Daarmee is het hek letterlijk van de dam. Aan beide zijden van dit symbool van onderdrukking, beginnen de demonstrantende Muur af te breken en te beklimmen. Eind 1989 is de Muur geslecht en daarmee ook het IJzeren Gordijn. De SU heeft stilzwijgend toegekeken hoe haar eens onneembaar geachte Oost-Europese vesting werd genomen.

Kort nadien ontmoeten Bush en Gorbatsjov elkaar aan boord van Amerikaanse en Russische kruisers voor de kust van Malta. Ze komen een drastische vermindering overeen van zowel conventionele als nucleaire wapens. Bovendien verklaart Gorbatsjov dat de SU op economisch gebied nauw zal samenwerken met andere westerse landen en dus deel gaat uitmaken van de kapitalistische wereldmarkt. Met de verklaring van Malta is in feite een eind gekomen aan de ideologische strijd tussen kapitalisme en communisme.

> Terug naar de video