1962

Uitgeschreven tekst video

Op dinsdag 16 oktober 1962 laat de CIA aan Kennedy weten dat U-2 spionagevliegtuigen op Cuba Russische raketlanceerbases hebben gesignaleerd. Chroesjtsjov is begonnen middellange afstandsraketten op Cuba te stationeren die voorzien moeten worden van kernkoppen van 200 tot 800 kiloton (tien tot veertig keer de kracht van de bom op Hiroshima). Ze zullen verdedigd gaan worden door SAM-antivliegtuigraketten en kruisraketten met lichtere kernkoppen.
Deze actie luidt de laatste en tegelijkertijd gevaarlijkste atoomcrisis in van de Koude Oorlog tussen 1958 en 1962.

Historici hebben lang gedebatteerd over de vraag waarom Chroesjtsjov deze riskante stap heeft gezet. De Sovjetleider had daar meerdere redenen voor.
In de eerste plaats weet hij dat Kennedy na de mislukte Varkensbaai-invasie nog steeds uit is op de val van het Castro-bewind. Naast de ingestelde economische boycot heeft de CIA diverse pogingen ondernomen om Castro om het leven te brengen. Zo ontvangt de Cubaanse leider meermaals vergiftigde dan wel ontploffende sigaren en tracht men hem met een harpoen te doden tijdens een snorkeltocht in zee. Daarnaast zijn er provocatieve Amerikaanse acties in de buurt van het eiland. Zowel Chroesjtsjov als de Cubaanse leider zijn ervan overtuigd dat een nieuwe Amerikaanse invasie in Cuba slechts een kwestie van tijd is.

Door de inzet van kernkoppen hoopt Chroesjtsjov dit tij te keren. Bovendien kan Chroesjtsjov de wereld, en met name China, op deze manier laten zien dat de Sovjet-Unie zich nog steeds inzet voor het wereldsocialisme. Nu de verhoudingen tussen China en de SU een dieptepunt hebben bereikt, wil de Russische leider voorkomen dat Castro in de armen van Mao Zedong gedreven wordt.

Ten slotte, maar veruit de belangrijkste reden voor Chroesjtsjov is echter dat hij hoopt op deze manier de machtsbalans tussen de Sovjet-Unie en de VS bij te stellen in zijn voordeel. Chroesjtsjov hoopt de kleinere successen die de VS behaalde toen zij nog als enige over atoomwapens beschikten teniet te doen. Nog steeds hebben de VS een voorsprong op het gebied van langeafstandsraketten. Daarentegen heeft de SU een grote hoeveelheid middellangeafstandsraketten in Europa gestationeerd. Door een deel hiervan in de invloedssfeer van de VS te verplaatsen presenteert hij de Amerikanen een sigaar uit eigen doos: omgekeerd hebben de Amerikanen immers ook nucleaire raketten in Turkije, West-Duitsland en andere Europese landen geïnstalleerd, net ver van de Russische grens. Bovendien hebben ze nog steeds voet aan de grond in Berlijn.

Voor Kennedy is echter een dergelijke geo-politieke gelijkheidsnorm niet aan de orde, in tegenstelling tot bijvoorbeeld zijn minister van defensie, Robert McNamara. Die van mening is dat de actie van de SU de balans van wederzijdse afschrikking niet in gevaar zal brengen. Maar Kennedy’s focus ligt elders. Na het fiasco van de Varkensbaai-invasie, de moeizame top in Wenen en de bouw van de muur in Berlijn kan hij zich geen nieuwe nederlagen veroorloven. Niet alleen zijn eigen reputatie, maar ook die van de VS is in het geding. Nu toegeven zou een precedent zijn. Bovendien zijn er over enkele weken ‘midterm’ verkiezingen: Kennedy vreest de aanvallen van de Republikeinen.

De politieke druk op Kennedy is dus enorm. Aanvankelijk neigt hij er, net als zijn broer en minister van justitie Robert Kennedy, toe over te gaan om met een gerichte luchtaanval de Sovjetraketbases uit te schakelen. De voorzitter van de Joint Chiefs of Staf (JCS), Max Taylor, keert zich tegen dit plan. Hij meent dat niet alle installaties met zekerheid kunnen worden uitgeschakeld. Een enkele Sovjetraket zou al een stad als Miami of Atlanta in het zuiden van de VS kunnen vernietigen. Zelfs een massale nucleaire luchtaanval op Cuba zou mogelijk niet alle raketten uitschakelen.

Bovendien is er een grote kans dat de Sovjet-Unie op dat moment een algemene nucleaire oorlog zal beginnen.
Een alternatief voor een dergelijke luchtaanval is een blokkade in de Caribische wateren.
Uiteindelijk besluit JFK, daarin gesteund door zowel zijn broer Robert als McNamara, voor die laatste optie. Een van de factoren die bij zijn besluit een rol hebben gespeeld is het boek The Guns of August (de kanonnen van augustus) van de Amerikaans schrijfster Barbara Tuchman dat JFK eerder dat jaar gelezen had. Het beschrijft de aanloop tot en de eerste maand van de Eerste Wereldoorlog. Duidelijk wordt hoe de militaire besluiten en handelingen een eigen leven zijn gaan leiden en de Europese naties zo ongewild in de vernietigende oorlog raakten. Kennedy is er zo van onder de indruk dat hij er regelmatig uit citeert en alle legerofficieren aanraadt het te lezen.

Gezien het gevaar van een nucleaire vernietigingsoorlog is een blokkade een veiliger optie. Ook wordt de VS behoed voor de morele last, dat ze preventieve verrassingsaanval heeft ondernomen zoals de Japanners bij Pearl Harbor. Een blokkade zou voorkomen dat de installatie van raketbases wordt uitgebreid, zonder dat dit als een militaire escalatie wordt opgevat door de Sovjets. Er zou rust komen voor verdere onderhandelingen.

Terwijl deze zogenaamde ‘quarantaine’ op 22 oktober wordt geëffectueerd, vraagt JFK publiekelijk – de televisietoespraak wordt wereldwijd uitgezonden- aan de Sovjets de bases op Cuba te ontmantelen. In ruil, zij het in het geheim, beloven de Amerikanen hun Jupiterraketten die in Turkije opgesteld staan te zullen terughalen.
Zo de Sovjets weigeren, dan zullen de VS de Sovjet-Unie zelf aanvallen. Daarbij zal het gaan om massale vergelding. De Europese bondgenoten scharen zich achter dit besluit evenals de Organisatie van Amerikaanse Staten (OAS). Het strategische luchtmachtcommando wordt in staat van hoogste paraatheid gebracht.

Het ondenkbare, een nucleaire wereldoorlog, lijkt werkelijkheid te worden. In de VS bereidt de bevolking zich op het ergste voor: men verkast naar private atoomschuilkelders, begint en masse te hamsteren, terwijl anderen haastige voorbereidingen treffen om naar Nieuw Zeeland of Australië te emigreren.
Aanvankelijk is het antwoord van Chroesjtsjov onwrikbaar: de blokkade is een schending van de internationale wet, terwijl de raketten daar slechts omwille van defensieve redenen zijn. De SU zal niet toegeven.
In de komende zes dagen houdt Robert Kennedy geheime onderhandelingen met de Sovjetambassadeur om de raketten uit Turkije terug te trekken. Daarnaast leggen VS-functionarissen de zaak voor aan de secretaris-generaal van de verenigde Naties, U Thant.
Daags nadien haalt Chroesjtsjov bakzeil. Mits de VS zal beloven nooit meer Cuba binnen te vallen, zal de noodzaak voor de aanwezigheid van militaire specialisten komen te vervallen.

De middag van de 26ste komt het nieuws dat er een U-2 boven Cuba is neergehaald. Even ziet het ernaar uit dat de militaire variant opnieuw in beeld komt. Maar Kennedy houdt vast aan onderhandelingen: op 28 oktober verklaart Chroesjtsjov via radio Moskou dat hij de raketten op Cuba zal ontmantelen en terughalen. Kennedy gelast de CIA de operatie Mongoose – de pogingen om Castro’s regime ten val te brengen – te staken.

De wereld haalt opgelucht adem. De twee opponenten zijn op het laatste moment teruggedeinsd van de afgrond waarvoor zij, en de wereld stonden. Brinkmanship is wel een wereldbedreigende politiek gebleken. Beiden komen tot de conclusie dat een dergelijke confrontatie in de toekomst moet worden voorkomen. In 1963 wordt er de zogenaamde Hot Line ingesteld tussen Washington en Moskou. Dit is een directe telefoonverbinding waarmee de leiders elkaar op elk moment rechtstreeks kunnen bereiken.

Beide naties beginnen met de ontwikkeling van satellietsystemen waarbij ze elkaars activiteiten nauwlettend kunnen volgen. Zowel Washington als Moskou erkennen het belang van transparantie in een nucleair tijdperk opdat er nooit onduidelijkheid is over de militaire plannen van de ander.
De allerbelangrijkste uitkomst van deze crisis is echter dat beide leiders vanaf nu inzien dat een directe confrontatie tussen beide wereldmachten moet worden voorkomen en de oorlog op andere manieren moet worden uitgevochten.

In juni 1963 spreekt JFK op een Amerikaanse universiteit verzoenende woorden. De VS zullen haar houding ten opzichte van de SU en het communisme moeten herzien: ‘not to see conflict as inevitable, accomodation as impossible, and communication as nothing more than an exchange of threaths’. Dit betekent het begin van een periode van ontspanning.

In augustus 1963 tekenen beide partijen het Limited Test Ban Treaty, dat bovengrondse atoomproeven verbiedt. Het betekent het begin van onderhandelingen om de wapenwedloop een halt toe te roepen.

> Terug naar de video