1947

Uitgeschreven tekst video

Trumandoctrine en Marshallhulp

Na WOII blijken de machtsverhoudingen tussen Oost en West, maar ook binnen het westerse kamp drastisch gewijzigd. De Amerikanen hebben zowel op militair als economisch gebied een enorm overwicht. Zij hebben een zeer belangrijk aandeel gehad in de bevrijding van relatief rijke industriegebieden in West-Europa, zoals het Ruhrgebied, en Japan. Het Rode Leger heeft daarentegen voornamelijk agrarische gebieden bevrijd. In tegenstelling tot de Russen hebben de Amerikanen relatief weinig mensenlevens verloren.(1)

De Amerikaanse economie heeft een enorme impuls gehad tijdens WOII: het bruto nationaal product van de VS is 4 keer zo groot als dat van de Sovjet-Unie. Ook in militair opzicht hebben de Amerikanen een indrukwekkend overwicht: de Amerikaanse luchtmacht en marine zijn enorm uitgebreid. Bovendien zijn de VS in het bezit van de atoombom, de Russen pas in 1949. Dit is een belangrijk pressiemiddel in deze eerste koudeoorlogsjaren. Met dit alles doen de Amerikanen hun voordeel in de politieke strijd om de hegemonie in West-Europa. Zoals Stalin al 5 jaar eerder onder woorden bracht: “Whoever dominates Europe will dominate the world”.(2)

Het doel dat de Amerikanen voor ogen staat is een wereldvrede onder Amerikaanse leiding, waarin de op kapitalistische leest geschoeide, vrije wereldhandel zal bloeien. Zij willen openstelling van de wereldmarkten ten behoeve van hun export, investeringen en grondstoffen. Zij zijn daarom voorstander van het recht op zelfbeschikking van volkeren en dus van afbraak van de oude koloniale rijken. In plaats daarvan moeten inheemse regimes aan de macht komen die de VS vriendschappelijk gezind zijn.

Tussen 1945 en 1947 is er sprake van een omslag in de politieke strategie t.o.v. de Sovjet-Unie in het Witte Huis. Aanvankelijk onderneemt de Trumanregering nog pogingen tot toenadering en samenwerking met Stalin – zij het op Amerikaanse voorwaarden. Deze zijn echter voor Stalin onacceptabel. Molotov, de Sovjet minister van buitenlandse zaken, wijst de Amerikaanse eisen van een liberaler beleid ten aanzien van Oost-Europa van de hand. Met name in Bulgarije en Roemenië worden allerlei vormen van verzet hardhandig onderdrukt. In Tsjechoslowakije en Hongarije voeren de Sovjets een meer verzoenende politiek. Ten aanzien van het bezette Duitsland weigert Stalin elke vorm van medewerking.

De gespannen verhoudingen worden verder op de spits gedreven als J. Edgar Hoover, directeur van de FBI, bekend maakt dat een spionagenetwerk bestaande uit voor Moskou opererende Amerikanen en Canadezen geïnfiltreerd is in het Manhattan atoomproject. Dit wordt begin 1946 via de radio bekend gemaakt en slaat in als een bom. (3)

Een volgende stap in deze beginfase van de Koude Oorlog is de toespraak op 5 maart 1946 die voormalig oorlogspremier Winston Churchill, als ambteloos burger, op uitnodiging van president Truman op de universiteit van Fulton, Missouri. Daarin waarschuwt hij zijn gehoor van zo’n 40.000 mensen voor een schaduw, een ijzeren gordijn, dat over Europa is neergedaald :

Van Stettin aan de Oostzee tot Triëst aan de Adriatische kust is dwars over het continent een ijzeren gordijn neergelaten. Achter die lijn liggen de hoofdsteden van de oude staten van Centraal- en Oost-Europa, Warchau, Berlijn, Praag, Wenen, Boedapest, Belgrado, Boecharest en Sofia. De landen waarin deze beroemde steden liggen bevinden zich in de Sovjet sfeer, en zijn allemaal niet alleen op de een of andere manier onderworpen aan de sovjetinvloed, maar ook en in veel gevallen in de toenemende controle vanuit Moskou.”

Een jaar later, op 12 maart lanceert Truman voor het Amerikaanse congres wat bekend zal worden als de Trumandoctrine. Aanleiding is de situatie in Griekenland, waar een strijd is ontbrand tussen de binnenlandse communistische beweging die support krijgt van Joegoslavië en Bulgarije, en de monarchisten die gesteund worden door de Engelsen. Wanneer de Engelsen het niet meer aankunnen roepen zij de hulp in van de VS, die hun rol overnemen. Ook Turkije dreigt binnen de Russische invloedssfeer te vallen. De invloedrijke politicus Dean Acheson spreekt naar aanleiding van een dreigende ineenstorting van Griekenland over een ‘Armageddon’ en vergelijkt de Griekse kwestie met ‘rotten appels in een mand’.(4)

De Trumandoctrine houdt in dat de VS het als haar plicht ziet ‘vrije’ landen te steunen wanneer deze bedreigd worden door ‘gewapende minderheden’, hetzij van binnenuit, hetzij van buitenaf. Het gaat hierbij niet alleen om morele of economische steun, maar ook om militaire hulp. Hoewel de Sovjet-Unie nergens daadwerkelijk wordt genoemd stelt hij de Amerikaanse vrijheid tegenover ‘totalitaire regimes’. De bedoeling van deze politiek is – zonder direct een oorlog te ontketenen – het communisme in te dammen. Hiermee is de zogenaamde containmentpolitiek een feit.

In het verlengstuk hiervan ligt de zogenaamde Marshallhulp, het European Recovery Program (ERP) , die eveneens in het voorjaar van 1947 wordt gelanceerd.(5) Hiermee zal het geruïneerde Europa weer op de been geholpen worden. De Amerikaanse motieven zijn van politieke en economische aard. In een verarmd Europa kunnen extremistische bewegingen als het communisme immers sneller voet aan de grond krijgen. Bovendien is een economisch sterk Europa van belang als koopkrachtige afzetmarkt voor Amerikaanse producten.

Aanvankelijk is de hulp voor heel, dus ook voor Oost- Europa en de Sovjet-Unie zelf bedoeld. Stalin vreest echter een te grote inmenging in de binnenlandse aangelegenheden en een te grote afhankelijkheid van de VS en wijst de hulp af. Bij de besprekingen in Parijs beschuldigt Molotov de Amerikanen van het bedrijven van dollarimperialisme : met behulp van hun dollars trachten ze hun invloedssfeer in Europa uit te breiden. De Oost-Europese landen worden nu gedwongen eveneens af te zien van de Marshallhulp en moeten handelsovereenkomsten afsluiten met de Sovjet-Unie. In de komende jaren zullen de economieën van de Oost-Europese landen in toenemende mate worden opgeofferd aan de economische wederopbouw van de Sovjet-Unie.

> Terug naar de video

1. De schattingen lopen uiteen. Nieuw onderzoek gepubliceerd op wikipedia gaat uit van totaal 23,6 miljoen slachtoffers (militairen en burgers) in de SU (huidige grenzen), tegen 418.500 Amerikaanse doden. http://nl.wikipedia.org/wiki/Slachtoffers_in_de_Tweede_Wereldoorlog

2. Geciteerd door Haslam p. 33. ‘Degene die de macht heeft in Europa heeft de wereldmacht in handen.’

3. Radio-uitzending Drew Pearson op 3 februari 1946. Het zou het begin worden van een anti-communistische hetze die haar hoogtepunt had in de jaren 1950-53, tijdens de McCarthy gekte.

4. Geciteerd door Craig en Logefall p. 78.

5. Op wikisource is Engelstalige toespraak integraal te vinden